PILO ZYBA
TAKIMI IM ME POETIN JANI RICON
- Nga blloku i kujtimeve -
Kur u afrova pranë shtëpisë së tij, hodha edhe njëherë vështrimin mbi veten.Ajo më dukej e vogël. Në thellësi të shpirtit kisha një drithërimë të lehtë, si gurgullimë përroi, si fëshfërimë gjethesh nga një fllad, që hynte brënda meje nuk di nga ku, dhe përse. Hëna kishte dalë e plotë mbi malin e afërt e më shikonte pa nxjerrë nga goja e saj asnjë fjalë. Mos mendoni se ajo është memece?! Jo, jo, ajo flet me pafajësinë e saj, me atë vegim të artë e të argjëntë, që mërr deti, valët, dhe vetë njerzit që ecin rrugëve të fshatit turistik.Të gjithë këtë pështjellim shpirtëror ma krijonte ora e këtij takimi, që ëndërroja prej shumë vitesh. E ëndërroja, pasi po të përpiqesha për realizimin e tij, më e lehtë ishte të takoje vëllezrit e burgut te Spaçit e Burrelit, se poetin e madh. Ndonse Jani Rico, thuhej, se kishte të njëjta bindje me “babanë e shtëpisë sonë”, lufta dhe përpjekja për një takim, ishte njëlloj sikur të trokisje në derën e hetuesisë. Por pse ta zgjasim. Muri që ndante botët kishte rënë, dhe unë ndodhesha pak hapa larg portës së tij. Jani Rico, kishte ditë që më kishte bërë ftesën për ta vizituar në rezidencën e tij brënda kalasë së lashtë. Atje ku ai, kishte ngritur një kala tjetër brënda saj, një kala, që i përkiste kalasë së përbotshme të poezisë. Numerova edhe njëherë veprimet e lëvizjeve që do bëja, si do qëndroja, pyetjet që do ti drejtoja. Hodha vështrimin nga hëna, si për ti kërkuar ndihmë. Mu duk se më buzëqeshi, e më tha “Poeti i madh është njeri i thjeshtë, fjalë pakë, i matur e mbi të gjitha njeri i dashur me kolegët dhe artistët”.
Në këto mendime e sipër kisha arritur te porta e madhe e shtëpisë së tij. Shtëpia ishte e përhumbur në gji të natës, brenda saj kishin lindur dhe rritur poemat e tij, që ishin përkthyer në më shumë se 120 gjuhë të botës. “Çudi, mendoja, Jani flet vetëm dy gjuhë të huaja dhe në të vërtetë bisedon me 120 gjuhë të huaja”.
Trokita me druajtje në portë. Trokitjet ishin të lehta, të ndrojtura, sikur kisha frikë mos zgjoja nga gjumi mendimet e tij. Mu duk, se trokitjet i mori era e nëntorit dhe pasi i kripëzoi me jodin, kripën dhe zhurmën e dallgëve, i mori me vehte e humbi bashkë me to në thellësi të Egjeut.
Por isha gabuar. Doreza e derës kërciti, sikur shpinte eshtrat e saj, dhe dera u hap.
- Mjeshtri po u pret, dëgjova zërin e shërbëtorit të tij, një burrë i shkurtët me një xhamadan të zi e një këmishë të bardhë të kollarisur.Urdhëroni!
Përballë meje u shfaq një sallon i madh i mobiluar me një stil të vjetër arisoktatik. Mobilje të vjetra, një tryezë e madhe pune dhe pak më tej një pjano, edhe ajo e stilit të vjetër. Në fund të saj një oxhak i madh. Në të bubulonte flaka e madhe, e cila pleksej me zjarrin e fantazisë dhe mendimeve të tij.
- Mirëmbrëma! Përshëndeta.
Ai hodhi vështrimin mbi mua dhe u mundua të ngrihej.
- Mirëmbrëma, biri im!
Zërin e kishte të ëmbël, si të një fëmije, tonaliteti i tij vinte drejt meje në nota maxhore. Kjo në gjuhën e muzikës tregonte një gjëndje harmonike dhe miqësore.
Shërbëtori i vajti pranë ta ndihmonte të ngrihej. Po kështu edhe unë.
Ai buzëqeshi dhe bëri me dorë të mos e preknim. U hepua, u përkund për një çast si një lis i madh nga era dhe qëndroi. Kishte dhjetë ditë që i kishte mbushur 82 vjeç.
Pasi u takuam më drejtoi të ulem nga ana tjetër e oxhakut.
- Mjeshtër, si jeni?
- Mirë biri im!
- Ju shikoj që jeni shumë mirë!
- Mirë qofshi, biri im!
Mbi portretin e fytyrës së tij, drita e flakëve luante me ngjyrat e arta në të kuqe. Mjekra i ishte zbardhur, në ballë e rreth syve të thellë, lexoja vitet dhe rrugën e tij të gjatë e të vështirë. Ndriçimi ishte i zbehtë, duket kjo i pëlqente. Kishte hedhur krahëve një si batanie të leshtë me ca thekë të mëdhenj e me ngjyra të ndezura, si xhufkat e këpucëve të labërisë.
- Po u prisja, tha. Tërë këto ditë që u bëra ftesën, mu dukën të gjata si nëtët e stepës së Siberisë.Kohët e fundit jam bërë me vese dhe e humbas shpejt durimin. Më shikonte drejt në sy, me një vështrim të qetë, të mëndafshtë, që dilnin nga sytë e bukur e të fildishtë.
- Ja, edhe unë erdha. Për mua kjo vizitë ishte një ëndër, që e mbaj në gëzimin e lëndinave të shpirtit tim kaq vite. Ështe një lulëzim shpirtëror që më shton jetën.
Ai vuri buzën në gaz.
- Kënaqësia është edhe imja, biri im!
Buzëqeshja e tij mu duk se u dha trarëve të nxirë, buzëqeshjen e kaltër të mëngjeseve bregdetare.
Tingulli melodioz i zërit të tij, frymëmarrja e lehtë dhe lëvizjet e ngadalta por të sakta, më larguan si me dorë ankthin që më kishte pushtuar. Hija e mendimeve u davarit dhe iku duke ia lënë vëndin soneteve të erës, që u binin veglave muzikore jashtë pa një ritëm të zakonshëm. Zjarri që ishte ndezur në sytë e tij më ktheu në një pranverë, ku aroma e dëshirave, i mbyllte hendeqet e hapësirave të ndrojtjes.
- Sot, më kishin ftuar në një takim me rëndësi të veçantë.
Fjalët i endeshin nëpër buzët e plakura dhe qimet e mustaqeve e mjekrës, si krahët e zogjve nëpër degët dhe gjethet e folesë.
- Ku?
- Në Athinë. Janë mbledhur poetë e shkrimtarë nga gjithë bota. Bëhet një takim për jetën dhe veprën e poetit Odisea Eliti.
- Dhe ju munguat?
- Po, biri im! Mungova.Dhe e dini pse?
- Pse?
- Sepse u kisha dhënë fjalën.
U ndjeva i turpëruar. Isha skuqur deri në rrënjë të veshëve. Ula kokën.
- Ngrijeni kokën, biri im!
Ngrita kokën dhe hodha vështrimin mbi shërbëtorin. Ai pohoi me kokë.
- Faleminderit mjeshtër, shumë faleminderit! Duhet të kishit shkuar, karrikja juaj ka një vënd të veçantë në tryezën e poetëve.
- Ajo e ka vëndin këtu, dhe tregojë nga unë. Tërhoqi mbi supe guvertën dhe e shtërngoi rreth qafës. Afrohuni më pranë zjarrit biri im... Më duket se keni ftohtë!?
Në të vërtetë unë dridhesha nga fjalët dhe sinqeriteti i bisedës me të.
Ndërkohë shërbëtori solli një sofër të vogël dhe na e vuri përpara.
- Më falni por unë kam ngrënë!
- Një fjalë e juaja popullore thotë: “Dy të rrahura të bëjnë dëm, dy të ngrëna të bëjnë mirë” dhe tjetra “Ku shikon tryezë afrohu, ku shikon shkopinj largohu”.
- Nga i keni mësuar mjeshtër!
Ai qeshi me një gurgullimë të thellë, si përplasjet e dallgëve në bregun e thepisur, por nuk foli.
Pastaj iu drejtua shërbëtorit.
- Vasil!
- Urdhëroni zotëri!
- Do na biesh verë të kuqe të vjetër. Dhe vazhdoi shqip.- Poshtë, thellë në qilar, te cepi djathtas.
Unë u hutova. Ishte e vërtetë. E dëgjova ta përsëriste.-Poshtë, thellë në qilar, te cepi djathtë.
Kisha mbetur si i shashtisur.
Ai buzëqeshi por nuk foli. Qëndroi një çast dhe vazhdoi:
- Nga vera e vjetër, që Bajroni i ka bërë dhuratë babait tim.
- E kisha humbur. Ose unë nuk dëgjoja, ose mikpritësit nuk ishin mirë.
- Më falni mjeshtër, nuk është nevoja!
- Është, biri im, juve u takon një respekt i tillë.
Ishte e vërtetë, mirë i kisha dëgjuar.
I quajturi Vasil erdhi me katër pesë shishe në dorë. Më pas pruri dhe peshkun e pjekur, ullinjtë dhe lakrat e erga e të ziera.
- Vasilin besoj e njihni?
- Jo, i them i habitur.
- Është Vasili Vasilikos, ka shkruar shumë vepra dhe ka bërë emër. Ka qënë edhe në shqipëri te ju.
I hodha një sy vjedhurazi.Ishte i shkurtër si unë. Pantallonat i binin të gjata, në krah të djathtë i ishin shqepur dhe i dukeshin benebrekët e bardha qepur me pë të zi.
- Gëzohem!
- Gëzoju biri im, gëzoju!
Mori njërën nga shishet dhe mbushi gotat e thella, të argjënda. Në brëndësi të tyre u zhyt një rreze drite dhe filloi të luante me syrin e tij, që endej mes lëngut të errët.
- Gëzuar!
- Gëzuar mjeshtër!
Biseda i fshiu kufinjtë e moshës dhe të ndrojtjes.
- Keni kaluar shumë vite në pranga, mjeshtër?
- Po, biri im! Kam kaluar nga Praga disa herë.
U shtanga. Ndoshta nuk më kishte dëgjuar mirë.
Ai vazhdoi.
- Atje në Pragë në brigjet e lumit, më ka ndodhur dhe një ngjarje që ka të bëjë me ju.
- Me mua?
- Po, po, me ju. Në ju kujtohet, më keni dërguar dikur një vëllim me poezi!
- Po!
- Porsa i mora, renda në aerodrom për të vajtur në Pragë, për një takim me shkrimtarët dhe poetët tanë të bllokut.Fliste ngadalë por bindshëm.-Poezitë i mora me vete.
- Dhe?
- Pasi i lexova më humbën.Dhe e di çfar ndodhi?
- Çfar?
- Pas një viti i pashë të botuara si vëllim në gjuhën Çeke.Në kopertinë kishin emrin, Milan Kundera.
Unë ula kokën dhe nuk fola.
- Ngrijeni kokën. Ai libër u vlerësua shumë por unë e di, nuk është i tij, por është juaji. Kohë të vështira, biri im. Por do vijë koha, që burimi do kthehet në vahun e tij. Kohët e fundit, vjedhjet, lavdërimet, mburrjet dhe gënjeshtrat, janë kthyer në profesion. Të betohem për flamur, që do ta bëj, foli shqip..
Gotat ngriheshin njëra pas tjetrës. Tik, taket e orës binin dhe humbisnin në thellësinë e natës.
- Më falni, më duhet të iki!
- Edhe pak, biri im, edhe pak.
Pas asaj fjale biseda zgjati edhe dy orë të tjera.
- Më falni por edhe ju duhet të shlodheni. Pashë se sytë po e humbisnin shkëlqimin e mëparshëm.
- Vasil, thirri përsëri. Në fakt Vasili ishte në tryezë me ne.
- Urdhëro zotëri!
- Do ti vësh me vete zotërisë pesë shishe verë.
- Nuk është e nevojshme mjeshtër!
- Është, biri im, është. Vera është shënjë e miqësisë. Dy shishe do t’ia jepni mikut tuaj Vaidit, dy Rolandit. Grigorit do ti jepni vetëm një, pasi të tjerat, ia japim kur të kalojë këtej. Do t’u thoni, që i kanë nga unë. I kam lexuar veprat e tyre dhe më kanë pëlqyer. Ashtu si kanë verën e rakinë, ashtu kanë dhe poezinë. Dhe tani.... Vasil, më bëni dhe një fotografi më zotërinë! Të jem dhe unë i pranishëm në ato që do të thuhen në të ardhmen.
Vasili bëri dy- tre shkrepje.Ricosi u ngrit me vështirësi.
- Nuk është nevoja, mos luani, më përcjell zoti Vasil!
- Jo biri im, tjetër gjë dua t’u tregoj. Ejani me mua!
Mori rrugën nëpër koridorin e gjatë duke u përkundur, si nëpër endërra poetike.
- Ku shkojmë?
Ndërkohë, Ai, hapi derën e dhomë së tij të gjumit. Mendova se mos u ngatërrua.
- Jo mjeshtër, dera e jashtme nuk është këtej!
- Këtu është dhoma ime e gjumit, shtoi, dhe eci më përpara.
M’u duk se do të binte, ndaj renda para tij e ndeza abazhurin më të afërt.
Në sytë e tij pashë të hapej një dritare buzëqeshje.
- Faleminderit!
- Asgjë mjeshtër. E ndihmova të ulej në cepin e shtratit. - Duhet të flini, të qetësoheni, pimë pak.
Zgjati dorën e gjatë me damarë të thellë si përrënj malorë mbi komedinë, dhe më tregoi një libër të hapur. Faqet e tij ishin të mbushura me shënime dhe vija. Mbi to një palë syze me numer të madh me skelet floriri.Mbi to binte drita e abazhurit dhe zmadhohej, shkëlqimi ndriconte më shumë se gjysmën e dhomës.
- Nuk kam gjumë, biri im! Do të lexoj pak.
- Çfar lexoni Mjeshtër?
Ai e ktheu nga kopertina dhe lexoi titullin.
- Është libri juaj i fundit me poezi.
U befasova, mu morën mëntë. Drita e dhomës m’u duk e fortë. Ndoshta e kisha nga pija.
- Për këtë libër do flasin biri im, do flasin!
- Shtrijuni mjeshtër.
Unë e ndihmova të shtrihej dhe i hodha deri në mes një velënxë të leshtë të kuqe. Ai vuri kokën në jastëk. E bardha e jastëkut dhe e flokëve u bënë bashkë dhe u shpërbënë në një mal të vogël dëbore.
- Ta shuaj dritën, mjeshtër?
- Shuaje biri im. Por librin lëreni të hapur. Ai, ndez një vegim drite ku do ecin brezat që do vinë.
- Natën e mirë mjeshtër!
- Natën e mirë, e përtypi nëpër dhëmbët e vënë, duke lëshuar peshën e dorës mbi faqet e hapura të librit.
- Ngreu, ngreu se vajti von! Kështu si e ke nisur do të të përjashtojnë edhe nga puna. Edhe në gjumë nuk gjën qetësi, me dikë përshëndetesh!
Unë hapa sytë. Ora kishte kaluar nga shtatë. Rrezet e para të diellit hynin në hapësirën e perdeve dhe vijëzoheshin në mur, duke i dhënë dhomës një ngjyrë të purpurt.
- Mos më luaj, grua! Sot është e diel. Mbylla sytë dhe u ktheva nga krahu tjetër, për të thirrur ëndërrën, me të cilën ndjehesha i lumtur.
PILO ZYBA
NGA BLLOKU
I SHKRIMTARIT
Ato ditë të marsit 1991 më vinë sot në mëndje, dhe më fëshfërijnë si fllade pranvere në gjethet e pemes së shpirtit. I mbaj ngarkuar në hapësirat e qiellit të mendimit dhe pranverohem, që ende jetojnë e kanë ngritur fole në qënien time.
Kostandini Shkagos,( Shkaku, pse ishin larguar nga vëndlindja) ishte mjek në Athinë. Një mjek që shëronte zëmrat e ndjeshme të qytetarëve të saj.
Në Poloponez, në fshatin Lambokambo, ( Fushë e ndritur, kamp i pasur) kishte disa vreshta me rrush. Ishin vreshtat e mirësisë të të parëve të tij. Ndaj çdo vit, ai vinte njerëz që ti prashisnin, ti vadisnin dhe ti vilnin frytet e të parëve. Me verën e kuqe të këtyre vreshtave, ai, ftonte në tryeza miqtë shokët dhe të afërmit. “I kam nga vreshi i prindërve, thoshte, dhe mbushte gotat”. I dukej se kjo verë sillte pranë në tryezën e bashkimit, fshatarët, miqte e shokët, të gjallët dhe ata që kishin ikur por që kishin lënë pas gjakun e tyre të vreshtës.
Shkrimi im nuk ka lidhje as me doktorin, dhe as me prindrit e tij. Ai, qe vetëm fillimi i një ngjarje që e mbaj mbi supe dhe në shpirt e që sot dua ta ndajmë së bashku në tryezën e artit.
- Për të fjetur, më tha doktori, do flini te kjo shtëpi. Porta e saj qëndron e mbyllur që nga marsi i vitit 1947.
Të them të drejtën më tundoi fjala e tij. Piruni me gjithë mish më mbeti në dorë, ndërsa gota e verës mu duk si një pus i thellë, si një hon. Ajo lëshonte oshëtima zërash në veshët e mi. Doktori nuk më la të përkundesha më shumë në ankthin e legjendës së tij.
- Do ta pastrojmë, do ta rregullojmë dhe pastaj do të banoni.Pastaj qëndroni në të sa të dëshëroni. Për të ngrënë mund të hani dhe te zoti Jani, i zoti i lokalit dhe kushëri i tij.
I shikoja që me Janin vështronin njëri tjetrin. Sytë e tyre fshihnin një tragjedi të largët. I shihja por nuk isha në gjëndje të deshifroja asgjë.
- Kush ka jetuar në atë shtëpi ? Çelsat kush i ka dhe, pse nuk është hapur prej 43 vjetësh. Në vetvete, nuk doja të hyja në portën e saj por, edhe ku të rrija nuk kisha.
- Të tregon Jani, më tha doktori. Nuk ka gjë për tu shqetësuar. Nga fisi i tyre nuk ka mbetur njeri.
Shtëpia më ka mbetur mua, por nuk kam pasur kohë që ta rregulloj. Pres të dal në pension dhe pastaj të vij e të jetoj këtu në vëndlindje. Sot për sot jam në marrdhënie pune.
- Në këtë shtëpi ka ndodhur një tragjedi, preu fillin e mendimeve të mia Jani. Pushoi një çast, sikur u thirri kujtimeve dhe vazhdoi. Mbas mbarimit të luftës së dytë botërore në atë shtëpi jetonin dy vëllezër. Kosta, vëllai i madh, ishte kryetari i partisë komuniste të Zonës, ndërsa Pandeliu mësues në shkollën e fshatit. Në ato kohë fshati dhe fshatrat rreth kishin 250 fëmijë. Mbiemri i tyre ishte Bletas.
Unë vura buzën në gaz.
- Pse qeshni, më pyeti doktori.
- Mbiemri i tyre është shqiptar.
- Ku e kuptove, mu drejtua i zoti i lokalit.
- Bletas, vjen nga fjala bletë. Bletët janë (i melises) i them greqisht.
- Vërtet ishin bletë, jo vetëm të dy vëllezrit, por dhe prindrit e fisi i tyre, tha Jani.U hyri në mes grerëza e politikës dhe ua prishi përgjithmonë folenë e tyre, që prodhonte mjaltë për gjithë zonën dhe fshatin ku lindën. Si ne, edhe ata ishin Arvanites.Si e shikon edhe bleta ka një gjilpërë, një armë të cilën e mban gjithnjë të mbushur. Në një moment, ndonse gjithë jetën prodhon mjaltë, qëllon dhe me thumbin e urrejtjes së saj edhe vret. Në bisede e sipër, politika hyri
në mes dhe e ndau rrjedhën e perbashkët të gjakut të tyre. E ndau në dy përrenj të rrëmbyshëm urrejtje. Nxorën pistoletat dhe qëlluan njëherësh, për tu ndarë nga kjo botë, që në të vërtetë është vetëm një. Sot, po të ishin gjallë, do talleshin me idetë që i shtynë drejt humnerës së vdekjes.
Atë natë fjeta me ëndërra të trishta. Kisha muaj që vertitesha nëpër greqi, më kishte marrë malli për motrat, prindët dhe fëmijët, për shokët, edhe për ata që kishin ide të ndryshme me mua për politikën, ekonominë e shoqërinë. Tregimi që rridhte prej buzëve të tyre më tronditi.
Të nesërmen mora çelsin, pak vaj për bravën dhe ngjita shkallët e shtëpisë. Ishte një shtëpi dy katëshe prej guri. Dhjerta e qindra dashuri të gurta të gërshetuara e sup më sup e mbanin të ngritur këtë fole njerëzore. Prej vitesh uniteti i tyre qëndronte i heshtur, i pa fjalë. Më dukej se do hapeshin sytë e dritareve, krahët e portës e do më flisnin, “urdhëroni, mirserdhët”! Më dukej vetja si një krushk, që vija të hapja e krijoja një familje të re, mbi një themel të vjetër. Duart më dridheshin. Gjaku rendte me presion në tubacionet e gjata të venave. Me rrotullimin e drynit dhe të derës më dukej se do dilnin me vrull kujtimet e mbyllura brënda prej 43 vjetësh. E rrotulloja por ajo nuk hapej. Më pas kuptova se gjuza, gjuha e bravës ishte e kafshuar nga dhëmbët e viteve, dhe nuk lejonte që ajo ngjarje e dhimbshme të vinte te unë. Goja e bravës nuk donte që të fliste e të përsëriste ngjarjen e përpara 43 vjetëve. Kohët kishin dryshuar. Hodha në gjirin e saj vajin e pajtimit, e kujtova se kishte ardhur koha e bashkimit. Porta e hasmërisë duhej të hapej, për të hyrë dashuria dhe jeta. Nuk dua të shpërndahem në rrjedhën e ngjarjes, ky nuk është qëllimi i shkrimit. Kur dera u hap, hapa dhe dritaret. Në të hynë rrezet e diellit, pashë se, trarët kishin marrë ngjyrën dhe trajtën e kockave të një njeriu të vdekur prej shekujsh. Në mure ishin vijëzuar në hiroglife të mëdha harta e një bote të lashtë. Heroglifet e saj flisnin edhe në një gjuhë të kuptueshme për mua. Këtë botë të madhe, të mbyllur në këtë muze të vogël, unë duhej ta eksploroja me kujdes. Në koridorin e gjërë, në thellësi të murit, dukeshin kapakët e një dollapi, të një musëndre, si i themi ne nga Përmeti. Në krah të djathtë guzhina, në krah të majtë dy dhoma gjumi. Në ç’do dhomë nga një dollap, nga një sepete dhe tryezat me disa karrike. Mbi gjithçka një shtresë e hollë pluhuri e trëndafiltë. Një perde harrese që ndante të kaluarën nga e sotmja dhe e ardhmja. Pastrova me kujdes gjithë ditën, i nxora jashtë tryezat, karriget, sepetet etj, etj. Të nesërmen e leva dhe i dhashë ngjyren e bardhë të së ardhmes. Vumë në të një radio, një televizor, që e shkuara të dëgjonte të sotmen e të ardhmen. Të hidhej një urë bashkimi, në të cilën të kalonin kujtimet, dhimbjet e gëzimet që ajo kishte mbajtur brënda në shekuj, dhe që vetëm një dozë politike kishte bërë që në të të hynte urrejtja, harresa dhe vdekja. Tani, unë isha ai mjeku që
me recetën e dashurisë do riktheja në gjirin e saj jetën dhe dashurinë. Nga njëra anë doja të jetoja me të sotmet, por, edhe me të shkuarën e kësaj shtëpie dhe të shtëpive të tjera që e rrethonin dhe kishin qënë dëshmitare të jetës dhe gëzimeve të saj. Kisha dëgjuar shumë për jetën, trimërinë dhe këngën e tyre. Kur shtrihesha për të fjetur përfytyrimi më çonte e më kthente 50 vjet mbrapa. I shikoja fotografitë e vëllezërve dhe mendoja. “ Mund të ishin ende gjallë”.Të dy ishin nën moshën 25 vjeçare. Kujtim nga jeta e tyre më mbetën vetëm dy objekte të çmuara. Ora e njërit nga vëllezrit, dhe një libër i mbushur me këngë nga vëllai që ishte arsimtar. Ora kishte ndaluar bashkë me zëmrën e tij. E kurdisa, për habinë time, ingranazhet e saj filluan të rrotullohen e të tregojnë historinë e ndërprerë të 43 vjetëve më parë.
Sot pas 19 vjetësh që shkruaj kujtimet e asaj dite, rrotullimi i akrepave dhe tingëllima e saj, më vinë e më zgjojnë të tjera kujtime, më nxisin t’u flas për jetën dhe veprën e vëllait të tij, librin e mbushur me këngë. Fletët e shpirti të vëllait më të madh janë zverdhur, janë rrudhur si fytyra e të ndjerës gjyshes sime pas njëqindveçarit të jetës së saj, por ato flasin, flasin me heshtjen, me bukurinë e gërmave të cilat pëshpërisin në dy gjuhë. Të dyja gjuhët në këtë libërth janë të përziera njëra me tjetren edhe shqip, edhe greqisht. Kur i lexon është vështirë të kuptosh nëse nuk i di të dyja. Atje ku njëra bëhet e pa kuptushme, tjetra bën të edintifikohet, dhe kur tjetra hesht, motra e saj këndon me zërin e saj të bukur si dhe shpirti.Edhe në faqet e saj jetonin dy gjuhë, që shpesh
ziheshin e shpesh kërcenin së bashku. Shpesh shanin njëra tjetrën dhe herë thërrisnin për ndimë
kur nuk kishin forcë të shprehnin dhimbjen dhe gëzimin. Këto ishin gjuha greke dhe ajo arvanitase. Unë që mbaj në pëllëmbët e duarve prej 19 vjetësh këtë libër, e di shumë mirë se, mbaj dy vëllezër që shprehen ndryshe, por që kanë një baba, atë që quhet gjuhë pellazgjike.
Si e kuptoni, kam në shtëpinë time një pasuri të madhe. Një pasuri, që një ditë do tua dhuroj edhe juve, të dëgjoni bëlbëzimet, këngët dhe rrugën e gjatë që kanë bërë për të ardhur deri te porta e shtëpive tuaj. Për ta bërë më të këndshëm tregimin e ngjarjes sime po u jap të lexoni e shijoni dy
vjersha, këngë apo diçka tjetër, të cilës nuk di se çfar ëmri tu vë. Nëse ju mundeni të dashur lexues,pagëzojeni më ëmrin që doni. Unë e kam pagëzuar me emrin “ Bukuria e ndjenjës”. Bukurinë dhe forcën e saj kuptojeni vetë pasi ta keni lexuar.
Në të ardhmen do lexoni dhe simotrat e saj, që ndënjën të mbyllura në një sepete prej vitit 1947 deri 1991, dhe prej viti 1991 u bëjnë shoqëri krijimeve të mija. Nuk e di moshën e vërtetë të tyre, pasi artit është vështirë tja gjësh moshën. Megjithatë, mendoj se ka ardhur koha që zëri i tyre të hyjë edhe në zemrat tuaja. Kjo kohë mendoj se po troket në portën e dëshirës sime dhe dashurisë suaj. Ja dy prej tyre.
AH , MOJ MOTRA!
Ah, moj shoqe, ah, moj vasha,
Më mbani një këngë se plasa.
Kam tre vjet e kam tre ditë,
Që s’bëj gjumë e nuk mbyll sytë.
Para derës së shtëpisë,
Shkon një djalë, shkon një lis.
Veshur është me dëborë,
Por të ngrohtë ka kraharorë.
Fustanella palë, palë,
Bëj t’i flas por nuk gjej fjalë.
Kur hedh hap, ah, fustanella
Më fshik pak si vetë pranvera.
Unë i flas por s’më kupton,
Është arvanitas, thon’
Kush nga ju, më thotë një fjalë,
Që në shpirt ti hyj e gjallë.
E në s’mundem e skam shpresë,
Më lini më mirë të vdes.
***Vajzën e bukur greke, dashuria e bën të mësojë fjalët e bukura dhe gjuhën Arvanite. Ajo kërkon ti flasë dashurisë me këtë gjuhë. Dashuria e saj kthehet në këngë ndërsa dhimbja në poezi.
MORA RRUGËN
Zura rrugën e vajta, vajta.
Të kujtoja andej nga qajta.
Shkova andej nga malietë (malet.. ë)
Thira, sa më zunë kryetë. ( Koka)
Që kur ika nga ato gardhet,
Zemra nisi të më zbardhet.
Eja folëmë syzezë ( syzezë)
Të mos ndahemi thëllëzë.
Ndonse jam larg vëndlindjes sime Përmetit, kam vite që muzikën dhe tekstet e këtyre këngëve i kam mësuar përmëndësh. Ato janë kthyer në ninulla që përkundin ndjenjat e shpirtit dhe mallin tim për vëndlindjen, për atdheun. Shumë herë i përkëdhel, më duket sikur i zgjoj nga një gjumë i hidhur që koha u kishte hedhur në fletët e tyre. Orën e kurdis herë pas here, për ta kujtuar që jetojmë në një tjetër kohë, dhe që ajo dhe zëmrat tona duhet të rrahim me një ritëm, atë të bashkimit.
Ato ditë të marsit 1991 më vinë sot në mëndje, dhe më fëshfërijnë si fllade pranvere në gjethet e pemes së shpirtit. I mbaj ngarkuar në hapësirat e qiellit të mendimit dhe pranverohem, që ende jetojnë e kanë ngritur fole në qënien time.
Kostandini Shkagos,( Shkaku, pse ishin larguar nga vëndlindja) ishte mjek në Athinë. Një mjek që shëronte zëmrat e ndjeshme të qytetarëve të saj.
Në Poloponez, në fshatin Lambokambo, ( Fushë e ndritur, kamp i pasur) kishte disa vreshta me rrush. Ishin vreshtat e mirësisë të të parëve të tij. Ndaj çdo vit, ai vinte njerëz që ti prashisnin, ti vadisnin dhe ti vilnin frytet e të parëve. Me verën e kuqe të këtyre vreshtave, ai, ftonte në tryeza miqtë shokët dhe të afërmit. “I kam nga vreshi i prindërve, thoshte, dhe mbushte gotat”. I dukej se kjo verë sillte pranë në tryezën e bashkimit, fshatarët, miqte e shokët, të gjallët dhe ata që kishin ikur por që kishin lënë pas gjakun e tyre të vreshtës.
Shkrimi im nuk ka lidhje as me doktorin, dhe as me prindrit e tij. Ai, qe vetëm fillimi i një ngjarje që e mbaj mbi supe dhe në shpirt e që sot dua ta ndajmë së bashku në tryezën e artit.
- Për të fjetur, më tha doktori, do flini te kjo shtëpi. Porta e saj qëndron e mbyllur që nga marsi i vitit 1947.
Të them të drejtën më tundoi fjala e tij. Piruni me gjithë mish më mbeti në dorë, ndërsa gota e verës mu duk si një pus i thellë, si një hon. Ajo lëshonte oshëtima zërash në veshët e mi. Doktori nuk më la të përkundesha më shumë në ankthin e legjendës së tij.
- Do ta pastrojmë, do ta rregullojmë dhe pastaj do të banoni.Pastaj qëndroni në të sa të dëshëroni. Për të ngrënë mund të hani dhe te zoti Jani, i zoti i lokalit dhe kushëri i tij.
I shikoja që me Janin vështronin njëri tjetrin. Sytë e tyre fshihnin një tragjedi të largët. I shihja por nuk isha në gjëndje të deshifroja asgjë.
- Kush ka jetuar në atë shtëpi ? Çelsat kush i ka dhe, pse nuk është hapur prej 43 vjetësh. Në vetvete, nuk doja të hyja në portën e saj por, edhe ku të rrija nuk kisha.
- Të tregon Jani, më tha doktori. Nuk ka gjë për tu shqetësuar. Nga fisi i tyre nuk ka mbetur njeri.
Shtëpia më ka mbetur mua, por nuk kam pasur kohë që ta rregulloj. Pres të dal në pension dhe pastaj të vij e të jetoj këtu në vëndlindje. Sot për sot jam në marrdhënie pune.
- Në këtë shtëpi ka ndodhur një tragjedi, preu fillin e mendimeve të mia Jani. Pushoi një çast, sikur u thirri kujtimeve dhe vazhdoi. Mbas mbarimit të luftës së dytë botërore në atë shtëpi jetonin dy vëllezër. Kosta, vëllai i madh, ishte kryetari i partisë komuniste të Zonës, ndërsa Pandeliu mësues në shkollën e fshatit. Në ato kohë fshati dhe fshatrat rreth kishin 250 fëmijë. Mbiemri i tyre ishte Bletas.
Unë vura buzën në gaz.
- Pse qeshni, më pyeti doktori.
- Mbiemri i tyre është shqiptar.
- Ku e kuptove, mu drejtua i zoti i lokalit.
- Bletas, vjen nga fjala bletë. Bletët janë (i melises) i them greqisht.
- Vërtet ishin bletë, jo vetëm të dy vëllezrit, por dhe prindrit e fisi i tyre, tha Jani.U hyri në mes grerëza e politikës dhe ua prishi përgjithmonë folenë e tyre, që prodhonte mjaltë për gjithë zonën dhe fshatin ku lindën. Si ne, edhe ata ishin Arvanites.Si e shikon edhe bleta ka një gjilpërë, një armë të cilën e mban gjithnjë të mbushur. Në një moment, ndonse gjithë jetën prodhon mjaltë, qëllon dhe me thumbin e urrejtjes së saj edhe vret. Në bisede e sipër, politika hyri
në mes dhe e ndau rrjedhën e perbashkët të gjakut të tyre. E ndau në dy përrenj të rrëmbyshëm urrejtje. Nxorën pistoletat dhe qëlluan njëherësh, për tu ndarë nga kjo botë, që në të vërtetë është vetëm një. Sot, po të ishin gjallë, do talleshin me idetë që i shtynë drejt humnerës së vdekjes.
Atë natë fjeta me ëndërra të trishta. Kisha muaj që vertitesha nëpër greqi, më kishte marrë malli për motrat, prindët dhe fëmijët, për shokët, edhe për ata që kishin ide të ndryshme me mua për politikën, ekonominë e shoqërinë. Tregimi që rridhte prej buzëve të tyre më tronditi.
Të nesërmen mora çelsin, pak vaj për bravën dhe ngjita shkallët e shtëpisë. Ishte një shtëpi dy katëshe prej guri. Dhjerta e qindra dashuri të gurta të gërshetuara e sup më sup e mbanin të ngritur këtë fole njerëzore. Prej vitesh uniteti i tyre qëndronte i heshtur, i pa fjalë. Më dukej se do hapeshin sytë e dritareve, krahët e portës e do më flisnin, “urdhëroni, mirserdhët”! Më dukej vetja si një krushk, që vija të hapja e krijoja një familje të re, mbi një themel të vjetër. Duart më dridheshin. Gjaku rendte me presion në tubacionet e gjata të venave. Me rrotullimin e drynit dhe të derës më dukej se do dilnin me vrull kujtimet e mbyllura brënda prej 43 vjetësh. E rrotulloja por ajo nuk hapej. Më pas kuptova se gjuza, gjuha e bravës ishte e kafshuar nga dhëmbët e viteve, dhe nuk lejonte që ajo ngjarje e dhimbshme të vinte te unë. Goja e bravës nuk donte që të fliste e të përsëriste ngjarjen e përpara 43 vjetëve. Kohët kishin dryshuar. Hodha në gjirin e saj vajin e pajtimit, e kujtova se kishte ardhur koha e bashkimit. Porta e hasmërisë duhej të hapej, për të hyrë dashuria dhe jeta. Nuk dua të shpërndahem në rrjedhën e ngjarjes, ky nuk është qëllimi i shkrimit. Kur dera u hap, hapa dhe dritaret. Në të hynë rrezet e diellit, pashë se, trarët kishin marrë ngjyrën dhe trajtën e kockave të një njeriu të vdekur prej shekujsh. Në mure ishin vijëzuar në hiroglife të mëdha harta e një bote të lashtë. Heroglifet e saj flisnin edhe në një gjuhë të kuptueshme për mua. Këtë botë të madhe, të mbyllur në këtë muze të vogël, unë duhej ta eksploroja me kujdes. Në koridorin e gjërë, në thellësi të murit, dukeshin kapakët e një dollapi, të një musëndre, si i themi ne nga Përmeti. Në krah të djathtë guzhina, në krah të majtë dy dhoma gjumi. Në ç’do dhomë nga një dollap, nga një sepete dhe tryezat me disa karrike. Mbi gjithçka një shtresë e hollë pluhuri e trëndafiltë. Një perde harrese që ndante të kaluarën nga e sotmja dhe e ardhmja. Pastrova me kujdes gjithë ditën, i nxora jashtë tryezat, karriget, sepetet etj, etj. Të nesërmen e leva dhe i dhashë ngjyren e bardhë të së ardhmes. Vumë në të një radio, një televizor, që e shkuara të dëgjonte të sotmen e të ardhmen. Të hidhej një urë bashkimi, në të cilën të kalonin kujtimet, dhimbjet e gëzimet që ajo kishte mbajtur brënda në shekuj, dhe që vetëm një dozë politike kishte bërë që në të të hynte urrejtja, harresa dhe vdekja. Tani, unë isha ai mjeku që
me recetën e dashurisë do riktheja në gjirin e saj jetën dhe dashurinë. Nga njëra anë doja të jetoja me të sotmet, por, edhe me të shkuarën e kësaj shtëpie dhe të shtëpive të tjera që e rrethonin dhe kishin qënë dëshmitare të jetës dhe gëzimeve të saj. Kisha dëgjuar shumë për jetën, trimërinë dhe këngën e tyre. Kur shtrihesha për të fjetur përfytyrimi më çonte e më kthente 50 vjet mbrapa. I shikoja fotografitë e vëllezërve dhe mendoja. “ Mund të ishin ende gjallë”.Të dy ishin nën moshën 25 vjeçare. Kujtim nga jeta e tyre më mbetën vetëm dy objekte të çmuara. Ora e njërit nga vëllezrit, dhe një libër i mbushur me këngë nga vëllai që ishte arsimtar. Ora kishte ndaluar bashkë me zëmrën e tij. E kurdisa, për habinë time, ingranazhet e saj filluan të rrotullohen e të tregojnë historinë e ndërprerë të 43 vjetëve më parë.
Sot pas 19 vjetësh që shkruaj kujtimet e asaj dite, rrotullimi i akrepave dhe tingëllima e saj, më vinë e më zgjojnë të tjera kujtime, më nxisin t’u flas për jetën dhe veprën e vëllait të tij, librin e mbushur me këngë. Fletët e shpirti të vëllait më të madh janë zverdhur, janë rrudhur si fytyra e të ndjerës gjyshes sime pas njëqindveçarit të jetës së saj, por ato flasin, flasin me heshtjen, me bukurinë e gërmave të cilat pëshpërisin në dy gjuhë. Të dyja gjuhët në këtë libërth janë të përziera njëra me tjetren edhe shqip, edhe greqisht. Kur i lexon është vështirë të kuptosh nëse nuk i di të dyja. Atje ku njëra bëhet e pa kuptushme, tjetra bën të edintifikohet, dhe kur tjetra hesht, motra e saj këndon me zërin e saj të bukur si dhe shpirti.Edhe në faqet e saj jetonin dy gjuhë, që shpesh
ziheshin e shpesh kërcenin së bashku. Shpesh shanin njëra tjetrën dhe herë thërrisnin për ndimë
kur nuk kishin forcë të shprehnin dhimbjen dhe gëzimin. Këto ishin gjuha greke dhe ajo arvanitase. Unë që mbaj në pëllëmbët e duarve prej 19 vjetësh këtë libër, e di shumë mirë se, mbaj dy vëllezër që shprehen ndryshe, por që kanë një baba, atë që quhet gjuhë pellazgjike.
Si e kuptoni, kam në shtëpinë time një pasuri të madhe. Një pasuri, që një ditë do tua dhuroj edhe juve, të dëgjoni bëlbëzimet, këngët dhe rrugën e gjatë që kanë bërë për të ardhur deri te porta e shtëpive tuaj. Për ta bërë më të këndshëm tregimin e ngjarjes sime po u jap të lexoni e shijoni dy
vjersha, këngë apo diçka tjetër, të cilës nuk di se çfar ëmri tu vë. Nëse ju mundeni të dashur lexues,pagëzojeni më ëmrin që doni. Unë e kam pagëzuar me emrin “ Bukuria e ndjenjës”. Bukurinë dhe forcën e saj kuptojeni vetë pasi ta keni lexuar.
Në të ardhmen do lexoni dhe simotrat e saj, që ndënjën të mbyllura në një sepete prej vitit 1947 deri 1991, dhe prej viti 1991 u bëjnë shoqëri krijimeve të mija. Nuk e di moshën e vërtetë të tyre, pasi artit është vështirë tja gjësh moshën. Megjithatë, mendoj se ka ardhur koha që zëri i tyre të hyjë edhe në zemrat tuaja. Kjo kohë mendoj se po troket në portën e dëshirës sime dhe dashurisë suaj. Ja dy prej tyre.
AH , MOJ MOTRA!
Ah, moj shoqe, ah, moj vasha,
Më mbani një këngë se plasa.
Kam tre vjet e kam tre ditë,
Që s’bëj gjumë e nuk mbyll sytë.
Para derës së shtëpisë,
Shkon një djalë, shkon një lis.
Veshur është me dëborë,
Por të ngrohtë ka kraharorë.
Fustanella palë, palë,
Bëj t’i flas por nuk gjej fjalë.
Kur hedh hap, ah, fustanella
Më fshik pak si vetë pranvera.
Unë i flas por s’më kupton,
Është arvanitas, thon’
Kush nga ju, më thotë një fjalë,
Që në shpirt ti hyj e gjallë.
E në s’mundem e skam shpresë,
Më lini më mirë të vdes.
***Vajzën e bukur greke, dashuria e bën të mësojë fjalët e bukura dhe gjuhën Arvanite. Ajo kërkon ti flasë dashurisë me këtë gjuhë. Dashuria e saj kthehet në këngë ndërsa dhimbja në poezi.
MORA RRUGËN
Zura rrugën e vajta, vajta.
Të kujtoja andej nga qajta.
Shkova andej nga malietë (malet.. ë)
Thira, sa më zunë kryetë. ( Koka)
Që kur ika nga ato gardhet,
Zemra nisi të më zbardhet.
Eja folëmë syzezë ( syzezë)
Të mos ndahemi thëllëzë.
Ndonse jam larg vëndlindjes sime Përmetit, kam vite që muzikën dhe tekstet e këtyre këngëve i kam mësuar përmëndësh. Ato janë kthyer në ninulla që përkundin ndjenjat e shpirtit dhe mallin tim për vëndlindjen, për atdheun. Shumë herë i përkëdhel, më duket sikur i zgjoj nga një gjumë i hidhur që koha u kishte hedhur në fletët e tyre. Orën e kurdis herë pas here, për ta kujtuar që jetojmë në një tjetër kohë, dhe që ajo dhe zëmrat tona duhet të rrahim me një ritëm, atë të bashkimit.